Vaak wordt gesteld dat tijdens de Tweede Wereldoorlog (1940-1945) geen enkele actie doeltreffend had kunnen zijn om de Europese Joodse bevolkingsgroep uit handen van de nazi's te redden. Dat dit niet juist is wordt uitvoerig beschreven in het boek 'De banaliteit van het kwaad' van de Amerikaanse Joodse onderzoekster Hannah Arendt. Dat miljoenen Joodse mensen naar de vernietigingskampen gevoerd konden worden wijt zij in belangrijke mate aan passiviteit en medewerking, niet in de laatste plaats vanuit Joodse kring. Dat ook miljoenen Joden gered werden komt hoofdzakelijk door geweldloos verzet, in de vorm van hulp bij onderduiken of vluchten, maar vooral door obstructie en niet-medewerking van lokale, regionale en nationale autoriteiten. Dit gebeurde op grote schaal in België, Bulgarije, Denemarken, Frankrijk, Italië en Noorwegen; landen waar tussen de 70% en 100% van de Joodse bevolking werd gered.
Berlijn
Opmerkelijk genoeg vond een wel heel bijzondere bevrijdingsactie van duizenden Joodse mannen uitgerekend plaats in Berlijn, de hoofdstad van het Derde Rijk. Naar verluid wilde Joseph Goebbels, hoogste Nazi-leider in Berlijn en rijksminister, aan Adolf Hitler voor zijn verjaardag op 20 april 1943 een 'Jodenvrij Berlijn' als cadeau aanbieden. Naar schatting woonden er in de Duitse hoofdstad op dat moment nog zo’n 6000 Joodse mannen die, ofschoon ze een Jodenster moesten dragen en in bepaalde fabrieken tewerkgesteld waren, tot dan toe met rust gelaten werden omdat ze met niet-Joodse vrouwen getrouwd waren. In februari 1943 gaf Goebbels echter opdracht om ook de laatste groep naar concentratiekamp Auschwitz te deporteren. Aan het eind van die maand reden colonnes vrachtauto’s van de Gestapo door de straten, geëscorteerd door gewapende SS’ers. Ze stopten voor de poorten van de fabrieken en voor woningen. Onder het afdekzeil van de vrachtauto’s waren de contouren van de dicht opeengepakte mensen zichtbaar. Al snel werd bekend waar de mannen naar toegebracht werden: het grote gevangenisgebouw aan de Rosenstrasse. Op de ochtend van zaterdag 27 februari 1943 verzamelden zich steeds meer vrouwen voor de poort van de gevangenis, om te weten te komen wat er met hun mannen of zoons gebeurde. 'Laat onze mannen vrij' was de roep die steeds luider en massaler klonk. Al snel ging het bericht van de protestactie door de straten van Berlijn en breidde de groep zich uit. Ondanks het koude winterweer bleven de vele honderden vrouwen, maar ook mannen en kinderen, zelfs ‘snachts en elkaar in groepjes afwisselend, voor de poort van de gevangenis staan.
Confrontatie
Inmiddels was er crisisberaad op het hoofdkwartier van de Gestapo, 200 meter verderop in de Burgerstrasse. Ondanks dreigementen waren de vrouwen niet weggegaan. Op donderdag 4 maart begon de SS daarom met het aanvoeren van zandzakken voor de gevangenispoort en van kisten munitie. 'Maak de straat vrij, anders wordt er geschoten', schreeuwde de SS-commandant. In de voorste rijen ontstond enige paniek, maar al snel klonk een aanzwellende roep: 'Moordenaars', 'Lafaards', 'Schieten op vrouwen!' De commandant draaide zich om naar zijn manschappen; de mitrailleurstellingen werden afgebroken, de munitiekisten gesloten en de SS’ers vertrokken. Even werd het doodstil; hier en daar hoorde je mensen huilen, maar al snel ontlaadde de spanning zich in een massaal 'Laat onze mannen vrij!'; 'We willen onze kinderen terug!' Op vrijdag werd een eerste groep van 25 Joodse mannen, via de zijuitgang aan de Heidereutergasse, op transport gesteld om te zien hoe de vrouwen zouden reageren. Als ze bijvoorbeeld met stenen zouden gaan gooien, of andere vormen van geweld, dan kon alsnog hard ingegrepen worden. Maar men liet zich niet daartoe uitlokken en spoedig stroomde de zijstraat vol met protesterende mensen die ook daar de poort blokkeerden.
Overwinning
Op zaterdag 6 maart werden de eerste Joodse mannen, die in de gevangenis aan de Rosenstrasse zaten, vrijgelaten. Met een schriftelijke invrijheidsstelling in de hand kwamen ze in kleine groepjes naar buiten gelopen; in totaal ongeveer 2000. Bovendien werd het oppakken van de andere ongeveer 4000 Joodse mannen die in Berlijn woonden stopgezet. Joseph Goebbels schreef op 6 maart in zijn dagboek: 'Ik geef de Veiligheidsdienst opdracht om het evacueren van de Joden nu, uitgerekend op zo’n kritiek moment, niet voort te zetten. We kunnen beter nog een paar weken wachten; dan kunnen we het nog grondiger aanpakken.' Maar in werkelijkheid werd het op de lange baan geschoven en woonden de mannen vanaf dat moment volgens Nazi-recht zelfs ‘legaal' in Berlijn. Toch verklaarden de Nazi’s op 19 mei 1943 dat Berlijn 'Jodenvrij' was. Maar zelfs de 25 mannen die al op transport gesteld waren kwamen, na hevige aandrang van de vrouwen, terug. Omdat ze al in Auschwitz geweest waren, en kennisgenomen hadden van de gruwelen aldaar, konden ze niet vrijgelaten worden. Ze werden in een Berlijns werkkamp ondergebracht, waar hun familie regelmatig contact met hen had. Ook deze mannen overleefden de oorlog. Eén van hen, Heinz Ullstein, beschreef de gebeurtenissen in zijn memoires. Door het moedige en volhardende protest in de Rosenstrasse, dat een week lang dag en nacht doorging, werd het Hitler-regime gedwongen om in haar eigen bolwerk Berlijn duizenden Joodse mannen vrij te laten en de vervolging van duizenden anderen stop te zetten.

Bronnen: Gene Sharp 'The Politics of Nonviolent Action' blz.164, Boston Ð 1973. Gene Sharp 'Social Power and Political Freedom', hoofdstuk: The Lesson of Eichmann; a review-essay on Hannah Arendt's 'Eichmann in Jerusalem, a report on the banality of evil', Boston Ð 1980. Gene Sharp 'Macht en Strijd, theorie en praktijk van geweldloze actie', Het Spectrum, Utrecht Ð 1982. Gernot Jochheim 'Traum und Tat, wege des gewaltfreien widerstands', Stuttgart Ð 1992. Gernot Jochheim 'Protest in der Rosenstrasse', 192 blz., Stuttgart Ð 1992.